Suni zeka, ortalama iki milyon yıl ilkin hangi yırtıcıların eski insanların kemiklerini çiğnediğini ortaya koyuyor.

Ortalama 2 milyon yıl ilkin, genç bir insan bugün Doğu Afrika’da, Tanzanya’da bir gölün yakınındaki bir pınarın kıyısında öldü. Arkeologlar 1960’ta onun fosilleşmiş kemiklerini ortaya çıkardıklarında, bu tarz şeyleri Homo habilis—kendi cinsimizin malum en erken üyesi—olarak tanımlamak için kullandılar.

Paleoantropologlar, Homo cinsinin ilk örneklerini, büyük seviyede daha büyük beyinlerine ve kimi zaman de daha ufak dişlerine dayanarak tanımlarlar; bu durum, en ünlüsü Lucy olan Australopithecuslar şeklinde öteki daha eski atalara kıyasla daha belirgin. Minimum üç tür erken insan vardı: Homo habilis, Homo rudolfensis ve en iyi belgelenmiş tür olan Homo erectus. Bunlardan minimum biri, yiyecek getirip paylaştıkları ve en eski taş aletlerden bazılarını yaptıkları/kullandıkları, bugün arkeolojik kayıtlarda gördüğümüz alanları oluşturdu.

Bu arkeolojik alanlar 2,6 ile 1,8 milyon yıl öncesine tarihleniyor. İçlerindeki eserler, erken Homo’nun bilişsel karmaşıklığının, herhangi bir insan dışı primatta belgelenmiş olandan daha ileri bulunduğunu düşündürüyor. Mesela yakın vakit ilkin Kenya’daki Nyayanga’da antropologlar, erken insanların 13 kilometreye varan mesafeler süresince taşıdıkları aletler kullandıklarını buldu. Bu davranış, öngörü ve planlamaya işaret ediyor.

(İlgili: 1,8 Milyon Yıl Ilkin İki Akrabamız Korkulu Şekilde Ölmüş)

Geleneksel olarak, paleoantropologlar Homo habilis’in, en erken büyük beyinli insanoğlu olarak, en eski aletli alanlardan görevli bulunduğunu düşünüyordu. Düşünce şuydu: Homo habilis, sonrasında daha da büyük beyinli olan Homo erectus’un atasıydı ve onların soyundan da eninde sonunda hepimiz geldik.

Bu anlatı, malum en yaşlı Homo erectus kalıntılarının 1,6 milyon yıldan daha genç olduğu dönem için mantıklıydı. Sadece son keşifler ışığında, bu temel artık sarsılıyor şeklinde görünüyor.

2015’te Manuel Domínguez-Rodrigo ve ekibi, ilk Homo habilis’in bulunmuş olduğu yer olan Olduvai Boğazı’nda 1,85 milyon senelik bir el kemiği keşfetti. Sadece bu fosil, o Homo habilis gencinin elinden değişik olarak, daha iri, daha çağıl ve ağaç yaşamına değil tamamen karasal yaşama uyumlu bir insan türüne—Homo erectus’a—ilişik görünüyordu.

Son on yılda yeni bulgular, Homo erectus’un en erken tarihlerini Cenup Afrika, Kenya ve Etiyopya’da ortalama 2 milyon yıl öncesine kadar geri itti. Beraber ele alındığında bu keşifler, Homo erectus’un malum Homo habilis fosillerinden birazcık daha yaşlı bulunduğunu gösteriyor. Dolayısıyla basitçe Homo habilis’in Homo erectus’a yol açtığını varsayamayız. Bunun yerine, insan aile ağacı bir zamanlar düşündüğümüzden oldukca daha “dallı budaklı” görünüyor.

Peki tüm bu bulgular neyi ima ediyor? Büyük olasılıkla yalnızca bir Homo türü bizim atamız ve muhtemelen yalnızca biri Olduvai Boğazı’ndaki alanlarda görülen karmaşık davranışlardan görevli. Manuel Domínguez-Rodrigo ve meslektaşları, Homo habilis’in tabiri caizse Olduvai Boğazı’ndaki “en tepedeki oyuncu” olup olmadığını—doğrusu avcı mı yoksa av mı bulunduğunu—kontrol etmenin bir yolunu buldular.

Kim kimi avlıyordu?

Olduvai Boğazı’nda, erken insanların en azından bir ceylan ya da hatta bir zebra büyüklüğünde hayvanları tükettiğine dair ikna edici kanıtlar var. Yalnız avlanmakla kalmıyor, bu hayvanları yeniden yeniden aynı yere, ortak tüketim için geri getiriyorlardı. Bu, bugün bir kamp alanı ya da ev şeklinde, “merkezi tedarik/ikmal alanı” terimi. 1,85 milyon yıl öncesine tarihlenen bu kanıt, tertipli et tüketiminin ve erken insanların av konumunda olmaktan ziyade tertipli olarak yırtıcı şeklinde davrandıklarının en eski göstergesi.

Tüm hayvanlar gıda ağında, en üstten alt basamaklara kadar bir konuma haiz. Aslanlar şeklinde en üst düzey yırtıcılar çoğu zaman sıralamada daha aşağıdaki etçiller—mesela sırtlanlar—tarafınca avlanmaz.

Homo habilis, ya avlayarak ya da aslanları kendi avlarından kovarak büyük hayvan leşleri elde edebiliyorsa, bu homininlerin yırtıcı riskleriyle etkili şekilde baş edebildiğini varsaymak mantıklı. Şu demek oluyor ki, avcı olan çoğu zaman av olmaz.

Afrika savanlarında, tepe yırtıcılar olan aslanlar çoğu zaman başka yırtıcıların saldırısıyla ölmez. Günümüz insanları da üst yırtıcı nişini işgal eder: Mesela Tanzanya’daki Hadza avcı-toplayıcıları yalnız avlanmakla kalmaz, hem de aslanları avlarından uzaklaştırır ve leopar şeklinde öteki yırtıcıların saldırılarına karşı kendilerini başarıyla savunurlar.

Sadece Homo habilis hemen hemen tepe bir yırtıcı değilse, ara sıra gıda zincirinde daha aşağıda yer edinen etçil kedilere—mesela sık sık primatları avlayan leoparlara—av olmuş olmalarını beklersiniz.

Evrimin bu evresine ilişik malum insan fosillerinin çoğunda, Olduvai Boğazı’ndan gelen en iyi korunmuş iki Homo habilis fosili de dahil, yırtıcı hasarına dair izler bulunuyor. Bu hasar ölümden sonrasında bir leşçil tarafınca mı yapılmış oldu? Yoksa gıda zincirinin tepesindeki bir büyük kedi bu erken insanları mı öldürdü?

Araştırma ekibi, Homo habilis üstünde dişlerini geçiren yırtıcıların hangileri bulunduğunu—ve muhtemelen bunun eski insanların ölümünden ilkin mi sonrasında mı bulunduğunu—belirleme sorusunu ele aldı.

Suni Zeka, Homo habilis’in bir tepe yırtıcı olmadığını öne sürüyor

İşte suni zekânın devreye girmiş olduğu yer burası. Araştırmacılar, bilgisayarlı görü kullanarak, Afrika’daki başlıca yırtıcıların (aslan, leopar, sırtlan ve timsah) bıraktığı diş izlerini gösteren yüzlerce mikroskobik görüntü üstünde Suni Zekayı eğitti. Suni Zeka, değişik yırtıcıların bıraktığı izler arasındaki ince farklılıkları tanımayı öğrendi ve izleri yüksek doğrulukla sınıflandırabildi. Emek verme Royal Society Open Science dergisinde yayımlandı.

Araştırmacılar değişik Suni Zeka yaklaşımlarını birleştirdiğinde, hepsi aynı sonuca işaret etti: Homo habilis kemiklerindeki diş izleri, leoparların bıraktığı izlerle eşleşiyordu. O iki erken Homo habilis bireyinden gelen fosiller üstündeki izlerin boyutu ve şekli, leoparların günümüzde avlarını yerken bıraktıklarıyla örtüşüyor.

Bulgu, Homo habilis’i ilk usta alet yapıcı, avcı ve etçil olarak gören yerleşik görüşe meydan okuyor.

Fakat kim bilir bu o denli şaşırtıcı olmamalı. Olduvai Boğazı’nda bulunan bu türe ilişik tek tam iskelet, oldukca ufak bir bireye—ortalama 1 metreden kısa—aitti ve vücudunda ağaçlara tırmanmaya uygun özellikler hâlâ görülüyordu. Bu, büyük hayvanları alt edebilen ya da aslanlardan leş çalabilen bir avcı imajıyla pek örtüşmüyor.

Eğer bu işleri Homo habilis yapmadıysa, kim bilir daha iri cüsseli ve daha çağıl anatomiye haiz bir tür olan Homo erectus yapmış oldu. Sadece bu da geleceğin araştırmacıları için başka gizemler açığa çıkarıyor: Homo habilis, Olduvai Boğazı’ndaki arkeolojik alanlarda, bulunan aletlerden ve avcılık izlerinden görevli değilse ne yapıyordu? Homo erectus tam olarak nereden geldi ve iyi mi evrimleşti?

Araştırmacılar, gelecek yıllarda bu soruları sormak için Olduvai Boğazı şeklinde bölgelere dönmeye devam edecekler.

The Conversation. Manuel Domínguez-Rodrigo. 28 Ekim 2025.

Yazı: Domínguez-Rodrigo, M., Cifuentes-Alcobendas, G., Vegara-Riquelme, M., Camarós, E., & Baquedano, E. (2025). Meta-learning provides a robust framework to discern taxonomic carnivore agency from the analysis of tooth marks on bone: reassessing the role of felids as predators of Homo habilis. Royal Society Open Science, 12(10), 250548.